Hiç etrafınızdaki insanların size annenizin gamzelerini veya babanızın burnunu aldığınızı söylediği oldu mu? Peki neden belirli bir boyda olduğunuzu, kıvırcık saçlı olduğunuzu veya yeşil gözlü olduğunuzu merak ettiniz mi? Bu soruların hepsi tek bir kelimeyle cevaplandırılabilir - genetik.

Yaklaşık 200 yıldır bilim adamları genlerin ve yüzünüzdeki çiller gibi özelliklerin ebeveynlerden çocuğa nasıl geçtiğini araştırıyorlar. Bu zamandan önce, çiftçiler, iki hayvan veya bitkiyi istedikleri bir özellik üzerine çiftleştirdiklerinde, yavruların bu özelliğe sahip olma ihtimalinin olduğunu biliyorlardı. Ancak çiftçilerin bilmediği şey bunun nasıl olduğuydu ve bu, Gregor Mendel bezelye özelliklerini incelemeye başlayana kadar kalacak bir sırdı.

20 Temmuz 1822'de doğan Mendel, şu anda Çek Cumhuriyeti adı verilen yerde bir köylü ailesinin tek oğluydu. Küçük yaşta bile Mendel, canlılar dünyası hakkında birçok soru sormayı severdi. Ayrıca fizik, botanik, matematik, astronomi ve arıcılık gibi birçok ilgi alanı vardı. 23 yaşında Olomouc'taki Felsefe Enstitüsü'nden mezun oldu. Felsefe Enstitüsü'ndeki fizik öğretmeni Mendel’e, Brno'daki Augustinian Manastırı'na katılmasını tavsiye etti.

Manastır’da yaşam

Mendel bir süre Manastır'da, bilime ve öğretmenliğe olan ilgisini sürdürdü. Bezelye kullanarak geniş bir deney tasarladı. Bu deneyler, özelliklerin gizemini ve ebeveynden çocuğa nasıl geçtiğini çözmeye yardımcı olacak deneyler olacaktı. Baş rahibin ve diğer arkadaşlarının desteğiyle Mendel, bahçesinde deneyler yapmak için manastırın bitişiğindeki araziyi kullandı. Bezelye bitkilerini kullanarak, özelliklerin ana bitkilerden yavrularına nasıl geçtiğini bulmak için yıllarca deneyler yapacaktı.

O zamanlar birçok bilim insanı, her iki ebeveyne ait özelliklerin, yavrularda yeni, tamamen harmanlanmış bir özellik haline gelmek için bir araya geldiğini düşünüyordu. Buna karma kalıtım adı veriliyordu ve herhangi iki rengin karışmasına benzemiyordu. Renkler karıştırıldığında, artık iki orijinal renge ayrılamayacak yeni bir renk elde ederler. Karma kalıtımla ilgili sorun ise, bazen bir nesli es geçen özellikler veya orta boylu iki insanın, onlardan daha uzun boylu olarak büyüyen bir çocuğa nasıl sahip olabileceği gibi durumları açıklayamamasıydı.

Kalıtımın Yeni Bir Modeli

Mendel’in bezelye ile ilgili deneyleri karma kalıtımı çürüttü ve genlerin kuşaktan kuşağa geçerken ayrı kimliklerini koruyan farklı birimler olduğunu gösterdi. Mendel deneylerinin başarısının sebeplerinden biri, çok dikkatlice tasarlanmış ve kontrol edilmiş olmalarıydı. Doğal dünyayı ve bitkilerin yaşam döngüsünü anlaması nedeniyle bu mümkündü. Mendel ayrıca yaptığı ve gözlemlediği her şeyin ayrıntılı notunu tuttu. Ek olarak, Mendel, hem matematiğe hem de olasılıklara aşinaydı. Bu bilgi, deneylerinin sonucundaki kalıpları görmesine ve bu kalıpların ne anlama geldiğini fark etmesine izin verdi. 

Bezelye deneylerinin tam olarak tamamlanması sekiz yıl sürdü (1856-1863). Mendel, 1865 yılında bulgularını, zamanında bir dizi nedenden ötürü çoğunlukla göz ardı edilen Bitki Hibridizasyonu Deneyleri adlı bir makalede yayınladı. Birinci sebebi, Mendel bilim camiasında iyi bilinmiyordu. İkincisi ise, teorisi popüler harmanlanmış kalıtım teorisine karşıydı. Aynı zamanda çalışmasında  bilimsel bir soruna yaklaşmanın çok sıradışı bir yolu olan ve birçok insanın anlaması zor olan matematik ve olasılığı da kullandı.

Mendel’in makalesinin yayınlanmasından otuz yılı aşkın bir süre sonra çalışmalarının önemi takdir edildi. Mendel’in deneyleri, yapılan bilimsel keşiflerin bilimsel bilgi birikimine eklenebilmesinin bazen yavaş olabildiğini gösterir. Mendel’in genetiğin ilk gizemlerini çözdüğünü ve kullandığı metotları bilim insanlarının tam olarak anlaması zaman aldı. Ayrıca,  Mendel'in harika bir düşünür ve bilim adamı olmasına rağmen, öğretmen olmak için gereken iki ana sınavdan başarısız olması da ilginçtir. Birçok insan Mendel’in sınavlara girerken korkunç sınav kaygısı yaşadığına inanıyor. Siz de önemli bir sınavla karşılaştığınızda benzer sorunları olan biri olabilirsiniz. Bir dahaki sınava girdiğinizde aynı problemi olan kişilerin  hala olduğunu bilmek size yardımcı olabilir.

Kaynaklar:

Klug, W.S., Cummings, M.R., Spencer, C. (2005) Concepts of Genetics, 8th Edition. Menlo Park, CA: Benjamin Cummings

Heller, H.C., Orians, G.H., Purves, W.K., Sadava, D. (2003) Life: The Science of Biology, 7th Edition. Sunderland, MA: Sinauer Associates, Inc. & W. H. Freeman and Company

Henig, R. M. (2001) The Lost and Found Genius of Gregor Mendel, the Father of Genetics. New York, NY: Houghton Mifflin. Retrieved from http://books.google.com/books?id=NEO2bQ-k-nMC(link is external)

* Courtesy of American Philosophical Society, Curt Stern Papers - Cold Spring Harbor Laboratory(link is external).

Additional images and illustrations from Wikimedia Commons. Pea photo by Rasbak.